بامداد زاگرس آنلاین -اشکان مرادی : چوگان ورزشی کهن که در فرهنگ و تاریخ ایران جایگاه ارزشمندی دارد و فراتر از یک بازی صرف، با تمدن و نظام ارزشی و فکری جامعه ایرانی پیوند خورده و یک سنت ملی و بخشی از میراث و فرهنگ و هنر سرزمین ایران است. این بازی در زمره ی نخستین ورزش های توپی و تیمی جهان قرار دارد که برعکس ورزش های باستانی، نبرد انسان ها علیه یکدیگر نبوده، بلکه نبرد بر سر «توپ» یا «گوی» صورت می گرفته و نه تنها در بین اشراف و بزرگان محبوب بوده بلکه در میان عامه ی مردم ایران نیز رواج داشته است.
بر اساس نوشته های هرودوت، پیشینه بازی چوگان در ایران به دوران هخامنشیان باز می گردد و به هنگام کشورگشایی داریوش اول به هندوستان، در آن سرزمین رواج یافت و همچنین در دوره ساسانیان با هدف کسب آمادگی نظامی و سرگرمی، بخشی از فرهنگ و بازی‌های آن دوره بوده و میادینی برای تماشا و برگزاری مسابقات چوگان ایجاد شده بود و از نقش برجسته های ساسانی موجود در زمینه قدمت این بازی در بین ایرانیان، «تنگ بیشاپور» در استان فارس است که محل بازی سنتی چوگان شاهان ساسانی را نشان می دهد.
پس از حمله مغول و آشنایی با فرهنگ و هنر ایران زمین، چوگان در سراسر امپراطوری وسیع مغول رواج یافت و می‌توان گفت که گرایش کشورهای شرق آسیا به چوگان به همین دلیل است. در دوره صفویه، چوگان به اوج شکوفایی خود رسید و میدان نقش جهان اصفهان میدان بازی چوگان و شاهان صفوی با حضور در ایوان کاخ عالی‌قاپو، نظاره‌گر این بازی بودند.
اروپاییان در زمان صفویه و استعمار هندوستان، با این بازی آشنا و در سال ۱۸۶۰ میلادی چوگان در بریتانیا متداول و سپس این بازی به آمریکای جنوبی می‌رود و به شدت رواج می‌یابد و طرفداران بسیاری نیز دارد. اما این ورزش در ایران پس از عهد صفوی کم‌کم رو به فراموشی رفت.
همه ی شواهد و آثار تاریخی مکتوب و شفاهی گواه این است که چوگان زادگاهی غیر از ایران نداشته و متاسفانه با تاخیر در 12 آذر ماه 1396 با شماره ۰۱۲۸۲ در فهرست میراث فرهنگی ناملموس یونسکو چوگان به نام کشور ایران به ثبت رسید.
جایگاه چوگان در اشعار و نوشته‌های تاریخی
نام چوگان در کتاب «کارنامه ی اردشیر بابکان» که به زبان پهلوی است، به‌چشم می‌خورد و «رودکی» نخستین شاعری است که پس از ورود اسلام در اشعار خود از «چوگان» سخن به میان آورده (زمانه اسب و تو رایض، به رای خویشت تاز*زمانه گوی و تو چوگان، به رای خویشت ناز) و در قابوس‌نامه، آداب الحرب و الشجاعه، شاهنامه،تاریخ بیهقی، اشعار نظامی گنجوی و حافظ، به وسایل و ابزار آن از جمله: گوی، اسب، میدان و...اشاره شده و همچنین در سفرنامه های شاردن، دالواله، برادران شرلی و تاورنیه در عصر صفوی هم اشارات فراوانی به بازی چوگان شده است.
نمونه ای از ابیات شاعران پارسی گو:
همه کودکان را به چوگان فرست*بیارای گوی و به میدان فرست
ز زین بر گرفتش به کردار گوی*که چوگان به زخم اندر آید به روی (فردوسی)
عنبرین چوگان زلفش را گر استقصا کنی* زیر هر مویی دلی بینی که سرگردان چو گوست (سعدی)
عاشقان گوی اند در چوگان یار*گوی را با دست و یا با پا چه کار؟ (مولانا)
عشقبازی کار بازی نیست ای دل سر بباز*زان که گوی عشق نتوان زد به چوگان هوس (حافظ)
چهار چیز گزین بود خسروان را کار*نشاط کردن چوگان و رزم و بزم شکار (فرخی)
رد پای چوگان در خوزستان
ابزار اصلی بازی چوگان اسب است و اسب یکی از پرنقش ترین و اصیل ترین حیوانات اهلی در دنیای اساطیر ایران باستان به شمار می آید و استان خوزستان به دلیل اقلیم و سبقه ی تاریخی و باستانی خود، مهد پرورش اسب بوده و انجام کاوشها در محوطه های تاریخی، اولین مکان رام کردن اسب در جهان را خطه ی زاگرس می دانند و مستندات باستان‌شناسان در مورد کاسیان که قومی کوچ‌نشین بودند و در نیمه اول هزاره دوم پیش از میلاد در دامنه‌های زاگرس سکونت داشتند، نشان می‌دهد که در این مناطق پرورش اسب و سوارکاری صورت می‌گرفته است.
کوچ نشینان بختیاری به عنوان وارثان ایلامیان و کاسیان به پرورش اسب توجه فراوانی داشته و برایشان از اهمیت و کارکرد ویژه ای برخوردار بوده است. اسب همواره در کوچ، بزم ها و رزم ها، بهترین همراه و همدم بختیاری ها بوده و بخشی از مقام های مهم در موسیقی قوم کهن بختیاری مانند مقام «سواربازی» از جمله مقامات حماسی است که به جلوه های حضور و نقش زیباشناسانه اسب، پرداخته است. آیین های سوارکاری در فرهنگ بختیاری جایگاه والایی دارد و بازی «چوگان» نیز از روزگاران دیرین در ایل بختیاری رواج داشته و محوطه هایی مانند دشت چغاخور در استان چهارمحال بختیاری و روستای «بنه وار» در استان خوزستان و روستای خلیل آباد در استان لرستان مکان مسابقات چوگان بختیاری ها بوده و به جای واژه چوگان «گوی بازی» مصطلح بوده و میدان چوگان «میدان گوبازان» گفته می شد.
روستای تاریخی «بنه وار»
روستای تاریخی «بنه وار» در شمال شرقی استان خوزستان و در بخش مرکزی شهرستان لالی و در دامنه ی کوه گریوه و در نزدیکی تنگ بابا احمد و در جوار رودخانه ی تلوک و چشمه ی پر آب بی بی ترخون واقع شده است. «بنه وار» برخلاف الگوی استقرار کوچ نشینی در منطقه، به دلیل موقعیت ویژه جغرافیایی از سابقه یکجانشینی کهنی برخوردار بوده و جزو اولین خاستگاه های استقراری در حوزه ی فرهنگی بختیاری محسوب می شود.
سردار اسعد بختیاری به نقل از پیشینیان خود، «بنه وار» را چنین وصف می کند: (عمارت «بنه وار» که به منزله ی قصری است باشکوه و وسیع و تمام خوانین بختیاری در آنجا محض اینکه در جوار خان و رئیس خود بوده باشند، برای قشلاق عمارت مخصوص ساخته بودند. عمارت خوانین اجداد ما تا این زمان در آنجا موجود است که مشایخ قوم خبر می دهند که فلان نقطه نقاره خانه و فلان نقطه دفترخانه و فلان نقطه فراشخانه بوده و در دو مکان مذکور محل «اسب بازی و گوی بازی» بوده است که خوانین در آنجا و مشغول به اسب تاختن و گوی زدن بوده اند و آثارش به خوبی این مسئله را به ما نشان می دهد.)
اسکندرخان عکاشه (ضیغم الدوله بختیاری) در کتاب تاریخ ایل بختیاری ضمن بیان وقایع و اتفاقات رخداده در حین بازی چوگان در میدان بنه وار میگوید: « در سالی که واقعه دز شهی واقع شد، این فانی نیز هنگام رجعت از راه بنه وار عبور کردم و یورت و عمارت اسداله خان را به فانی نشان دادند. اصطبل به همان آبادانی قبل بود، ولی عمارت به کلی خراب شده است و در آن حوالی میدان گوبازی داشته اند که رؤسا و سواران همه وقت مشغول سواری و گوبازی بودند و دو میل سنگی حجاری شده در دو طرف میدان نصب کرده اند، در عهد خلیل خان و بعد از آن آنجا را میدان گوبازی قرار داده اند»
محوطه ی تاریخی «بنه وار» در تاریخ 23/6/1382 به شماره ی ۹۹۶۴ با عنوان "عمارت تاریخی بنه وار" در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. این محوطه ی تاریخی شامل بخش های مختلفی هم چون بخش حاکم نشین و عامه نشین، حمام، دیوان خانه، زندان، فضاهای نظامی و برج و بارو،آسیاب و میدان چوگان و... بوده و با توجه به مطالعات باستانشناسی در محوطه های پیرامون روستا و منطقه موید آن است که این روستا در دوران باستان حیات داشته و در دوره صفویه، احیاء و بازسازی شده و در کتب دوره صفویه از این دهکده بنام: بناور و بنه وار یاد کرده اند که از وصف قلعه و دیگر عمارت های آن نیز ذکری به میان آمده و نقش سیاسی این روستا در دوره ی صفویه پررنگ و در دوره ی قاجار و پهلوی رو به ویرانی نهاده است.
میدان چوگان روستای «بنه وار»
میدان چوگان نقش جهان اصفهان و میدان چوگان قزوین، قدیمی‌ترین میادین چوگان دنیا هستند و همچنین با شواهد به دست آمده از کتیبه و ستون های سنگی به‌جا مانده از میدان چوگان عمارت خلیل خان یکی از حکام بختیاری در روستای خلیل آباد الیگودرز، میدان چوگان روستای «بنه وار» با توجه به یافته های تاریخی و روایی و عناصر معماری به جا مانده، می تواند چهارمین میدان چوگان ثبت شده ملی و باب تازه ای جهت غنای هر چه بیشتر تاریخی و فرهنگی استان خوزستان گردد؛ با توجه به محرومیت ها و توسعه نیافتگی این منطقه پیشنهاد می گردد که جهت رونق گردشگری، ضمن معرفی این ظرفیت مغفول و بی بدیل استان در سطح ملی و جهانی، نسبت به احیا و بهسازی این زمین چوگان، برگزاری نمادین جشنواره و مسابقه چوگان که ریشه در فرهنگ و تاریخ این سرزمین دارد، پرداخته شود تا زمینه ساز محرومیت زدایی و ایجاد اشتغال و معرفی دیگر ظرفیت های این منطقه، فراهم آید.
نظرتان را درباره این مطلب بنویسید !
ارسال دیدگاه