قابوسنامه، پندنامه ی امیر دبیر

به گزارش بامداد زاگرس آنلاین ، اشکان مرادی فعال فرهنگی در یادداشتی به مناسبت بزرگداشت یکم آبان روز نثر فارسی نوشت :"آگاه باش‌ ای پسر که هیچ چیز نیست از بودنی و نابودنی و شاید بود که آن شناخته مردم نگشت، چنانکه اوست..."

   ادبیات تعلیمی شامل آثاری است که دانش و یا معارفی را عرضه می کند و تعلیماتی از قبیل علوم فلسفی، اخلاقی، مذهبی و... را انتشار می دهد. در طول تاریخ ادبیات فارسی،آثار بسیاری در ادبیات تعلیمی چه در نظم و چه در نثر پدید آمده، که هر کدام دریایی از معارف را به همراه دارند. کلیله و دمنه، مرزبان نامه، تحفه الملوک، نصیحه الملوک، سیاست‌نامه و قابوس نامه؛ اولین منظومه‌های منثور ادبیات تعلیمی اند که شاخصه ی برجسته این آثار،  پند و اندرز می‌باشد که رد پای، اندرزنامه‌های عهد ساسانی در آن ها مشاهده می‌شود. در عهد ایران ساسانی اندرزنامه‌هایی منسوب به پادشاهانی چون اردشیر بابکان و خسرو انوشیروان و سیاستمدارانی چون بزرگمهر وجود داشته که حاوی مطالبی در زمینه ی فنون مملکت داری و از تجارب سیاسی مایه داشته اند و سنت اندرزنامه‌ نویسی اینچنین به نویسندگان بعدی انتقال یافت.
   کتاب فاخر" قابوس‌نامه" یا "نصیحت‌نامه" اثری است در رسته ی ادبیات تعلیمی که در حوزه اخلاق و ارشاد، جایگاه خاصی دارد و در قرن پنجم ه.ق توسط "امیر عنصرالمعالی کیکاووس بن اسکندر" از امیرزادگان دودمان زیاریان که در نواحی طبرستان و گرگان سال‌ها حکومت و امارت داشتند، به نگارش در آمد. ویژگی‌های "قابوس نامه"  تنها مربوط به محتوای تعلیمی و اندرزگونه ی آن نیست بلکه عوامل متعددی در کنار هم به تعمیق نفوذ این آموزه‌های تربیتی به مخاطب مدد می‌رسانند.

"قابوس‌نامه" تصویر بسیار کاملی از جامعه ی  ایران در قرن پنجم ه.ق را ارائه می‌کند که از دیدگاه یک اشراف‌زاده که درک دقیقی از مسائل مربوط به زندگی عامه ی مردم دارد، بیان می‌شود. دکتر شفیعی کدکنی این کتاب را در ردیف سه کتاب بزرگ  نثر فارسی دانسته و ملک الشعرای بهار، این کتاب را "مجموعه ی  تمدن ایرانی قبل از حمله مغول" می داند و همچنین شیوه ی نثر این کتاب بر ادبیات فارسی پس از آن بسیار تأثیرگذار بوده است.
  عنصر المعالی، که سال‌های زیادی را در سفر و دور از وطن و به عنوان یک نجیب‌زاده ی تبعیدی گذراند، مردی آگاه و خردمند و اهل مطالعه و مسلط به زبان پهلوی بود، در سن 63 سالگی این کتاب را که به گفته ی لوییس مالو یک "وصیت‌نامه ی ادیبانه" است؛ با هدف و انگیزه ی ارشاد و راهنمایی جانشینش" گیلان شاه" و سپس بهره‌مندی دیگر جویندگان و علاقه مندان به نثر درآورده است.

  متن کتاب قابوس‌نامه ساده و روان و نزدیک به فارسی معیار امروزی است و از سجع و تصنع دوری جسته و در عوض، به ایجاز و سلاست آراسته‌ و نحوه بیان کتاب، صریح و بدون زینت بلاغی یا استفاده از عبارات متوازن است. استاد غلامحسین یوسفی در تحسین ظرافت و بی‌پالودگی این اثر، عنصرالمعالی را با القابی همچون «امیر دبیر»، «دبیر امیر» و «امیر روشن‌ضمیر» خوانده‌است.

کتاب در قالب۴۴ فصل و یک مقدمه که شامل پندهای خردمندانه ای در باب آیین زندگی، مسایل اخلاقی، اجتماعی، تربیتی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی است که حاصل تجربه های تاریخی و زیست نویسنده و مطالب آن بسیار کاربردی، قابل فهم و استفاده است و تاثیر عمیقی بر افکار خواننده می‌گذارد به گونه‌ای که مخاطب پیام او را هم چون پدر یا پدربزرگی مهربان به گوش جان می‌شنود و مطالعه ی آن بعد از گذشت تقریبا هزارسال، برای مردم امروز هم دارای ارزش بسیار است.

   شناخت ایزد متعال و پیامبر(ص)، حق پدر و مادر، آموختن دانش و هنر، پندهای انوشیروان،آداب مهمانی رفتن و مهمان پذیری، روزگار پیری وجوانی، آداب غذا خوردن ونوشیدن، چوگان زدن، جنگ کردن،گرمابه رفتن، امانت داری، خانه خریدن، خفتن وآسودن، عشق ورزیدن، آداب غذاخوردن، همسر گزینی، فرزند پروری، انتخاب دوست، تجارت،کاتبی، برخورد با دشمن، طب، نجوم، سپهسالاری، وزارت، پادشاهی، فقیهی، شاعری، جوانمردی از باب های اصلی این کتاب اند.

   ویژگی‌های خاص عنصرالمعالی از جمله: صراحت گفتار، صداقت و صمیمیت در سخن، خیراندیشی، عفت کلام و نیکی سخن، فروتنی و تواضع، اندرزگویی نویسنده بر پایه تجارب زندگی، نداشتن تعصب در بیان هر نوع اندرزی، انصاف و شفقت و  با استفاده از ابزار کلامی: شعر، تمثیل، حکایت، ضرب المثل‌های فارسی و عربی، سخن بزرگان،آیات و احادیث و روایات؛ از جمله عوامل مهمی است که به غنای تعلیمی این اثر قوت بخشیده و از این حیث آن را جاوید و ماندگار کرده است.

   این کتاب در عین کاربردی بودن، آن اندازه جهان شمول است که ورای زمان و مکان قرار دارد و به شکلی آرمانی، همه ی انسان‌ها را در بر می گیرد و در جامعه امروزی  نیز مصداق های خود را می ‌یابد و نه تنها مورد توجه مردم ایران، بلکه ترجمه ی آن به زبان‌های ترکی، فرانسوی، انگلیسی،آلمانی، عربی، ژاپنی و روسی بیانگر ارزش این اثر و خود بزرگ‌ترین و روشن‌ترین داوری در ماندگاری این اثر منثور تعلیمی ارزنده است و توصیه می شود که هر انسانی در هر سنی و هر جایگاهی از این اثر فاخر ملی بهره مند و پند و اندرزهای پدرانه ی آن را سرلوحه ی زندگی خویش قرار دهد.