* بامداد زاگرس آنلاین -زهرا موسی‌خانی :ایران کشوری است که تاریخ و تمدنش با رودخانه‌ها، قنات‌ها و آبگیرها گره خورده، اما امروز با یکی از جدی‌ترین تهدیدهای حیات خود روبه‌رو است: بحران آب. این بحران نه‌تنها یک مسئله زیست‌محیطی، بلکه یک چالش امنیتی، اقتصادی و حتی ژئوپلیتیک است که آینده کشور را در ابعاد گوناگون تحت تأثیر قرار می‌دهد. در چنین شرایطی، دیپلماسی آب برای ایران نه یک انتخاب، بلکه ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است.
ایران در یکی از خشک‌ترین مناطق جهان قرار دارد. بر اساس داده‌های جهانی، کمتر از ۳ درصد آب‌های کره زمین شیرین هستند و تنها0/02 درصد آن برای انسان قابل بهره‌برداری است. موقعیت جغرافیایی کشور و تغییرات اقلیمی موجب شده منابع تجدیدپذیر آبی ایران سال‌به‌سال کاهش یابد. خشک شدن تالاب‌ها، کاهش بارش‌ها و افزایش دما به این معناست که فشار بر منابع موجود روزبه‌روز بیشتر می‌شود.
از سوی دیگر، ساختار جغرافیایی منابع آبی ایران، وابستگی زیادی به رودخانه‌های مرزی و فرامرزی دارد. نمونه روشن آن، رودخانه‌های دجله و فرات و پیوست‌های آن‌ها مانند اروندرود است که از چندین کشور عبور می‌کنند. در چنین شرایطی، هر تصمیم در کشور بالادست، مستقیماً بر امنیت آبی ایران اثر می‌گذارد. تجربه سدسازی‌های ترکیه در پروژه گاپ (GAP) و ساخت سدهای متعدد در عراق نشان داده است که در غیاب توافقات الزام‌آور، منافع کشورهای پایین‌دست به‌راحتی نادیده گرفته می‌شود.
ایران در برخی حوضه‌های آبی موقعیت هیدروهژمون دارد، یعنی دست برتر در کنترل منابع، اما در بسیاری از موارد، در جایگاه پایین‌دست قرار گرفته و به شدت آسیب‌پذیر است. این دوگانگی به معنای آن است که کشور باید هم از موضع قدرت و هم از موضع دفاع از حقوقش، راهبردهای دیپلماتیک دقیقی تدوین کند.
بحران آب برای ایران پیامدهای مستقیم اقتصادی نیز دارد. اقتصاد ایران، به‌ویژه در بخش کشاورزی، وابستگی بالایی به منابع آب دارد. کشاورزی سنتی و پرمصرف در کنار الگوهای کشت نامتناسب با اقلیم، فشار مضاعفی بر منابع آبی وارد می‌کند. کاهش آب به معنای کاهش تولید، از دست رفتن اشتغال و افزایش وابستگی به واردات مواد غذایی است. این روند نه‌تنها امنیت غذایی را به خطر می‌اندازد، بلکه ابزارهای فشار خارجی بر کشور را نیز افزایش می‌دهد.
پیامدهای اجتماعی بحران آب به‌همان اندازه نگران‌کننده است. مهاجرت روستاییان، تخلیه سکونتگاه‌های مرزی، افزایش بیکاری و تشدید نابرابری‌های منطقه‌ای تنها بخشی از اثرات کم‌آبی بر جامعه ایران است. این تحولات می‌تواند بستر نارضایتی‌های داخلی و حتی بی‌ثباتی‌های محلی را فراهم کند.
اما چرا دیپلماسی آب در این میان کلیدی است؟ نخست به این دلیل که بسیاری از منابع آبی ایران مشترک‌اند و بدون تعامل با همسایگان، مدیریت پایدار آن‌ها ممکن نیست. دوم، به این دلیل که در جهان امروز، آب به یک متغیر ژئوپلیتیک تبدیل شده و قدرت چانه‌زنی در حوزه آب می‌تواند بر معادلات سیاسی، امنیتی و اقتصادی کشور اثرگذار باشد. سوم، به این دلیل که ابزارهای مدرن مدیریت آب، از جمله استفاده از آب مجازی، بازچرخانی و فناوری‌های نوین، نیازمند همکاری‌های منطقه‌ای و بین‌المللی است.
ایران تاکنون تجربه‌های موفق و ناموفق متعددی در دیپلماسی آب داشته است. در برخی موارد، توافقات دوجانبه توانسته از بروز بحران جلوگیری کند، اما در بسیاری از پرونده‌ها، نبود یک رویکرد منسجم و پایدار باعث شده منافع کشور تأمین نشود. این تجربه‌ها نشان می‌دهد که نیاز به یک سیاست جامع دیپلماسی آب وجود دارد که چند ویژگی کلیدی داشته باشد:
1. رویکرد توسعه پایدار: بهره‌برداری از منابع باید به‌گونه‌ای باشد که ضمن تأمین نیازهای کنونی، حق نسل‌های آینده نیز حفظ شود و محیط زیست آسیب نبیند.
2. چارچوب حقوقی الزام‌آور: توافقات با کشورهای همسایه باید شفاف، مستند و قابل اجرا باشد تا از تصمیمات یکجانبه جلوگیری شود.
3. تنوع‌بخشی به منابع آب: استفاده از آب مجازی (واردات کالاهای پرآب‌بر)، شیرین‌سازی با کمترین اثر زیست‌محیطی و سرمایه‌گذاری در بازچرخانی آب.
4. دیپلماسی انعطاف‌پذیر و چندسطحی: ترکیب همکاری‌های منطقه‌ای، مشارکت در پروژه‌های مشترک و تعامل با نهادهای بین‌المللی.
بحران آب در ایران، به‌ویژه در مناطق مرزی و حوضه‌های مشترک، به نقطه‌ای رسیده که ادامه وضع موجود هزینه‌های سنگینی به همراه خواهد داشت. در جهانی که بیش از ۸۱۱ میلیون نفر هم‌اکنون با کمبود آب روبه‌رو هستند و پیش‌بینی می‌شود تا ۲۰۵۰ این بحران بخش اعظم جمعیت جهان را دربرگیرد، کشوری موفق خواهد بود که بتواند از ابزار دیپلماسی برای تأمین امنیت آبی خود بهره بگیرد.
دیپلماسی آب برای ایران تنها یک ابزار سیاست خارجی نیست، بلکه راهبردی است برای حفظ بقا، امنیت و توسعه پایدار. بی‌توجهی به آن، به معنای پذیرش آینده‌ای است که در آن کم‌آبی، علاوه بر تهدید محیط زیست، به ابزاری برای فشار سیاسی و اقتصادی بر کشور تبدیل می‌شود. امروز زمان آن است که ایران، با تکیه بر دانش، تجربه و جایگاه ژئوپلیتیک خود، ابتکار عمل را در مدیریت منابع آبی مشترک به دست گیرد.
*کارشناس ارشد روابط بین‌الملل
نظرتان را درباره این مطلب بنویسید !
ارسال دیدگاه